Kontrolo ba Acesso Internet: Protesaun ou Censura?
Artigu ida nee, hakerek nain hakarak hato ba le nain sira nebe mak iha interesse ba iha area ICT ou moos usa nain sira nebe mak acesso ba iha internet. E moos atu fo hanoin ba estado no Governo ba importancia acesso ba internet.
Iha era globalizasaun mundial nebe Teknologia avansa tebes e hakat lui processu desenvolvimento lubuk ida kompara ho setor seluk. Investimento ba Teknologia ba iha desenvolvimento makas tebes e moos participacao ICT ba desenvolvimento sai terminante tebes.
Timor - Leste hanesan moos nasaun ida nebe mak ukun aan iha era millenium nebe tinan 2000, mundo tomak hanesan pais avansado sira konsege estebelese komunikasaun mundial nebe significante tebes lui husi rede intercontinental ho acesso internet nebe lalais tebes. Konsekuensia ba nasaun desenvolvidos sira hakarak ka lakohi tengki banati tuir, obriga ivestimento teknologia nebe aas tebes e la iha balansu signfikatifu ba desenvolvimento sustentavel.
Timor - Leste, bele dehan to tinan 12 anos la lakon no la hela leet husi nasaun seluk nebe mak desenvolvido kompara ba utilizasaun ou acesso internet, konforme relatorio ITU, International Telecommunication Union. Internet ohin loron la os buat dificil ida ohin loron atu hetan acesso. Depois de tama 2012, Governo Timor - Leste loke tan oportunidade ba operador nain rua hanesan Telecomcel no Telemor hodi bele halo balansu ba competisaun monopolio Timor Telecom, ho objetifu ida atu bele hetan qualidade ba servisu iha setor telecomunicação, presu nebe baratu e moos ho cobertura rede nebe seguro. Desenvolvimento ba setor ida nee sai importancia tebes ba nasaun atu hakat hodi lori moos investidor sira tama mai iha Timor - Leste, e moos bele fo returno no taxa ba iha estado Timor - Leste.
Acesso ba internet la konhese fronteira, la hare ba ras, politica, social ou religiaun, media social ohin loron kada ves barak lui mak lui husi social media digital, diskusaun, debates, insultos, odio vingança, problema particular, expressaun humana, crimi infantil e abusos.
Sera ke to ona tempo atu Governo hanoin ona atu kria Lei ida atu kontrola Acesso Internet, hanesan moos nasaun lubuk ida mak halo ona lei kontrola ba acesso internet hodi halo protesaun no censura, exemplo nasaun nebe mak halo lei nebe censura makas tebes ba acesso internet China, Rusia, Pais Medio Oriente, nasaun sira nebe mak konhesidu ho sistema nebe demokratiku tebes iha moos lei ba protesaun no censura internet hanesan iha União Europea, França ho Inglaterra, agora dadaun ita bele hare namas noticias nasaun Turki nebe halo lei censura makas ba acesso internet.
Sera ke Operadores setor Telecomunikasaun nebe existe iha Timor - Leste nee iha sistema nebe prevene ona atu bele protege imagens ba acesso internet iha Timor - Leste, lui lui ba conteudos pornograficos e sira seluk tan. Tamba kuando la iha kontrolo ida maximu no kolaborasaun ida ke maximu husi operadores sira nee moos bele prejudika acesso internet nebe la asseguro tamba la halo filtros ba conteudos websites sira nebe la merese husik lui husi firewall ka rede segurança nian. Para evita katak nasaun Timor Leste mesmu ke foin mak ukun aan tinan 12, iha ona meios nebe seguro hodi protese no kontrolo ba acessu internet sem hein lei ida nebe forte hodi sai punidade ba ema nebe mak usa sala internet.
Ohin loron internet bele sai meios ida nebe mak lori parte positifu no moos parte negatifu, bele moos destroi imagens nasaun nian, vida familiar deskontrolado, vida intelektual la lao ba oin tamba deit sai baruk kopi e pas, lui husi meios facebook bele moos estraga vida familia nebe la harmoniza tamba deit usa sala, fen ho laen bele fahe malu, oan sira bele halo problema tun sae no insultos malu sem iha kontrolo nebe diak husi inan no aman sira, edukador sira la fo importancia ba kontrolo alunos sira nebe mak menor idade tama escola ho acesso internet iha sala laran. Servisu makina Governo la lao ho eficiensia tamba deit kuase 8 horas de tempo funcionarios barak mak acesso ho facebook, jogos online ect.
Sera ke ita nia força defesa e segurança iha ona plano ba oin hanesan plano 2020 ba força nian moos master plan policia nian tau ona importancia ba crimi ciberneutica ou cybercrime, guerra avansada ohin loron maka kontra espionagen no halo espionagen barak lui mak lui husi meios internet, funu ohin loron la precisa usa fisica ka arma boot, maibe lui husi funu atakas hacker nian hamonu sitios ka websites importantes estado nian, no tama ba iha rede governo hodi acesso dados ka arquivos digital nebe sai alta segredo nasaun nian.
Hanesan hau temi ona katak, Acesso ba Internet bele lori buat diak ba desenvolvimento e moos bele lori buat nebe negatifu ba nasaun. Kuando la iha protesaun no kontrolo ida nebe iha balansu.
Kumprimisso setor operadores Telecomunicasaun sira nian, katak tama ba iha tinan 2015 to 2017 rede kobertura sei tama too iha territorio Timor - Leste tomak ho meios teknologia nebe mak avançado tebes compara ho nasaun seluk, hanesan promessa nebe mak Telecomcel halo katak meios teknologias foun nebe mak sei usa hodi acesso ba internet lui husi 4G nebe iha indonesia rasiik seidauk bele implementa. Sim loos duni bele tamba facil bele implementa iha Timor - Leste Teknologias foun sira nee tamba seidauk iha lei ida ke forte atu regula ba usos meios teknologias sira nee, abang bain rua operador setor telecomuikasaun iha Timor Leste bele iha equipamento nebe mak avançado lui setor defesa no seguransa e moos governo, pior lui mak bele kontrola fali estado ida nee. Kuando la estabelese didiak orgaun kompetentes nebe engloba setor hotu hotu ba assunto ida nebe importancia tebes e sai pilar importante ba seguransa nasaun nian.
Iha artigu lui hakerek nain moos hakerek ona kona ba setor segurança ba uso meios teknologia nebe konsidera importante atu iha plano estrategico ida ke klaro atu hahu funda dadaun nia alserse.
Atu halo boa governancia ba acesso internet, Governo tengki hahu ona kria lei nebe mak forte hodi estabelese institusaun regulador proprio no institusaun nacional ba Teknologia de Informasaun e Comunicação, laos deit ANC, tamba tuir decreto lei nebe mak iha, ANC laos atu halao moos servisu ba controlo meios Tecnologia de Informação, Laos ANC mak halo mak apresenta plano no halao knar hodi regula Data Center. ANC laos atu sai fali linha ministerial hodi hare ba assunto Tecnologias iha ministerios sira nebe mak estabelese moos nia acesso ba usos meios teknologias. Sugestaun ida nebe hakerek nain hakarak hato iha lui husi artigu ida nee. To ona tempo atu orgaun kompetente ANC apresenta no halao dadaun mandato nebe decreto lei fo ona dalan no apresenta plano nacional ba setor comunicação ida nebe adequada ba interesse nacional.
Operadores Telecomunicação nebe mak existe dadaun iha Timor - Leste, seidauk iha boa fe ida ke diak ba ajuda desenvolvimento iha setor educação, ou sai moos educador ba usos Tecnologias nebe positivo, la iha promosaun ida ke obrigatorio apresenta husi setor operadores sira atu eduka nia customers sira kona ba acessu internet nebe seguro, so iha deit plano nebe mak hatama acesso internet ba fatin fatin sira nee sem iha sistema ida ke diak hodi protege ou firewall nebe mak blokeia konteudos nebe la merese atu utilizadores sira hare ka ema nebe acesso internet. Acesso internet nebe mak diak ba infantil sira, jogos animasaun lui husi konteudos local nebe edukatifu ba escola infantil sira. Kria Centro pesquisa ciencias tecknologias e kontinua fo ajuda bolsa estudo ba timor oan sira nebe maka iha talento ba desnvolvimento novas tecnologias.
Hakerek ba artigu ida nee, la iha intensaun ida atu hatun no hamenus institusaun ida ka ema ruma nia hanoin, somente atu kontinua fo hanoin no desenvolve informasaun no haburas informasaun nebe positifo ba iha passo desenvolvimento nebe seguro. Husu moos ba le nain sira no komentatores sira atu bele fo moos hanoin no kontribuisaun nebe positifu hodi participa iha desenvolvimento setor TIC iha Timor - Leste.