Wednesday, May 2, 2012

Seda Mak E-PARLIAMENT:


E-PARLIAMENT PARLAMENTO – ELETRONIKO
ARTIKEL NO.1/2012
Prepara husi: Eng Abilio Bernardo Caldas
Introdusaun:
E-Parliament ou Parlamento Eletroniko.

Saida maka Parlamento Eletroniko? Parlamentu Eletroniko hanesan meios digital ka tecnologia nebe suporta ba processo apoio parlamentares, la usa ona processu manual e analog ou ita bele dehan sai husi Parlamento Klasiku ba iha Parlamento Moderno, usa ona meios komunikasaun online, Tecnologia avansadu hodi facilita processo parlamentares ida ke transparansia, representativu, partisipatifu, sustantavel, sensibilidade ba informasaun, dados no informasaun parlamento ida ke nakloke ba publiku atu acessu lui husi acessu intranet, internet. Hamenus ona suratahan, hamenus ona tinta ba impressaun nian, aumenta ona processu lalais ba servisus apoio parlamento nian, facilita ona informasaun no dados ida ke lalais lui husi sistema informasaun parlamentares.

Teknologia Informasaun e Komunikasaun ou ICT ohin loron sai ona ferramentas ou tools nebe essensial hodi suporta no apoio processu legislativos e parlamentares mundo tomak,  apoio TIK ou ICT desenvolve e sae ho soptifikadu tebes ou processu ida ke precisa tempo e bele moos lalais, TIK ou ICT precisa e nesesita flexibilidade ou bo’ok aan livre atu assisti parlamentares sira nia responsabilidades tomak ba foti desisaun lei nian, observa no fiscaliza governo e komunika ho cidadaun lui husi meios TIK ou ICT.

Tinan hirak nee dadaun Parlamento Mundo tomak komesa investe makas no desenvolve makaas iha area Teknologia Informasaun e Komunikasaun TIK ou ICT, inklui Parlamento Nacional atu fo apoio ba funsoes parlamentares e moderniza institusaun Parlamentares. Lui husi, kompromissu komun, Kooperasaun Parlamentares e Aktividades Parlamentares nebe fahe experiencia no desenvolve meios TIC ou ICT hodi facilita processu no assisti Parlamentares hodi aplika TIK ou ICT iha environmentu Legislativo nian.

Kontribuisaun Parlamentares sira nian usa meios TIC ou ICT, hodi moos desenvolve no aprova Lei lubun idak ba procedimentos no regulamentos ba lalaok TIC ou ICT nian. Lei kommun ba protesaun no utilizasaun meios TIC ou ICT hanesan: Lei ba Cybercrime nebe hetan ratifikasaun husi nasaun lubun idak, online, internet e lei seluk kona ba assunto ICT iha mundo.

Ohin Loron “Rede Mundial” Parlamentares sira tengki ou bele usa no utilize meios TIK ou ICT atu bele sai diak lui ba representasaun, transparansia, partisipasaun, acessibilidade, akountabilidade e efikasia iha sira nia funsaun lor loron nian hanesan parlamentares.  Hanesan Parlamentares emprega tecnologias,  parlamentares precisa foti issu nebe in globa esforsu tomak no halao knar  atu bele atingi processu legislatifu lui husi apoio TIC ou ICT.

Lui husi e-Parliament bele asegura balansu inklusifa ba informasaun sociedade nebe suporta ba processu demokratiku. Lui husi dalan oin oin Parlamentares sira bele kontribui ba usa meios TIC ou ICT ba influencia processu distribuisaun informasaun ida ke nakloke ka transparansia ba iha cidadaun tomak iha nasaun no mundo tomak hodi maintain no hametin demokrasia (E-Democracy) e (E-Society).

Sistema Aplikasaun nebe usa ba apoio serviços parlamentares nian maka tuir mai ne´e:
1.       Sistema Apoio Processo Legislativo
2.       Sistema Apoio Parlamentares
3.       Sistema Informação Parlamentares
4.       Sistema Áudio e Vídeo
5.       Sistema Gestão Administrativo Parlamentares
6.       Sistema Gestão Financeira e Plano
7.       Sistema Integrado Recurso Humanos
8.       Sistema Informação dos Servidores ou Funcionários
9.       Sistema Votação Eletrónico
10.   Sistema Arquivo documentação
11.   Sistema Arquivo Fotográfico
12.   Sistema Registo Correspondência
13.   Sistema Biblioteca e Catalogação
14.   Sistema Lista de Presença Servidores e Deputados
15.   Intranet
16.   Extranet
17.   Portal ou Web
18.   Correio electrónico


Software Livre:

Parlamento nasaun avançado começa iha ano 2005, comesa hahu ona halao migração estapas ba iha Software Licença ba Software Livre, Parlamanto sira ne´e consegue halao implementação software livre ho targeto ida ke sai husi risco migração nian kuase atingi 80% ba nia implementação hanesan Parlamento Reino Unido ou Inglaterra, Parlamento Finlandia, Parlamento Brasil, Parlamento Correia e Parlamento Europeia avançado.

Software Livre sai ona questaun fundamento ba Parlamento Avançado no Desenvolvido ba iha área implementação no tama iha fase finalização ba ulitiza iha serviços apoio tecnologias modernas ba iha Parlamento ida idak. Rasaun fundamento ba Parlamento mundo tomak nebe adere iha organisasaun IPU hodi opta software livre, maka atu bele miniza dadaun custo ba sistema aplicativo parlamentares e fahe aplicativo ou sistema parlamentares ba Parlamento sira nebe la iha kbiit atu hola Software Licensa e hodi selu Outsourcing ba desenvolvimento sistema ida, ba parte seluk moos atu combate moos pirataria iha software rasiik. Assegura Copyright ou GNU Licence.


Infra-estrutura básico TIC iha Parlamentares:

1.       Computadores ou PC
2.       Laptops
3.       Printer
4.       Scanner
5.       PC Tablet
6.       Switch
7.       Servers
8.       Finger Print
9.       Access Control
1.   UPS
1.   PABX
1.   VSAT
1.   Wireless
1.   Tower
1.   Rack
1.   Tape Backup
7.   Twin Clients
1.   Firewall Device
1.   External Disc
  
Partisipasaun Parlamentares (e-participation):

Partisipasaun maximu Parlamentares ba kontribuisaun processu legislatifu e aktifu ba fahe informasaun no debates publiko e debates partisipatifu lui husi forum online ho cidadaun no eleitores sira lui husi meios TIC ou ICT. Parlamentares sira grante processu partisipasaun cidadaun sira nian iha processu demokratisaun nian nee lao ho diak lui husi rekomendasaun, sugestaun no debates husi cidadaun sira nian ba partisipasaun Parlamentares sira nian iha processu legislatifu.

Forum discussaun online (e-forum):
Forum discussão online hanesan meios electrónico ida nebe usa moos iha Parlamantares sira, hodi bele hamosu diskussaun ba assunto nebe nakloke ba publico no moos entidades hanesan Governo, lui husi interactivo fórum discussão ba debates oin no temas oin nebe bele facilita ba processu legislativo nebe transparência no demokratico.

Tamba Sa maka Parlamento Nacional banati dalan Parlamento Elektoniko? Parlamento Nacional hanesan moos membro ba Internasional Parliemnt Union www.ipu.org (Nasaun hamutuk 125), nebe opta ona e regula ona utilizasaun meios Tecnologia de Informasaun e Komunikasaun hanesan meios ida ke importante ba iha processo parlamentares tomak iha mundo atu bele hetan processu ida ke Demokratiku duni, Tranparansia duni, informasaun no dados ida ke nakloke ba publiko e mundo. Usa meios Teknologia bele facilita komunikasaun ida ke lalais entre Parlamento Mundo nian.

Parlamento Nacional de Timor – Leste www.parlamento.tl , Parlamento ida ke foun e nurak hela ba iha processo desenvolvimento Tecnologia de Informação e Comuicação, nebe sai moos membro ba iha International Parliament Union (IPU) nebe hamohon aan iha Parlamento Mundo Tomak, Sai moos membro iha Parlamento CPLP nian. E instituisaun seluk nebe hamahon iha institusaun boot nebe hanesan Global ICT Parliament www.globalict.org (Nasaun hamutuk 125) e ASG-PLP www.asg-plp.org Centro Informática (Nasaun hamutuk 8).

Parlamento Nacional de Timor – Leste, hahu husi primeiro assembleia constituente 2002, hahu ona utilza meios Tecnologia de Informação e Comunicação e moos sistema sonoro ou Audio Visual hodi facilita servisus ba apoio processo Parlamentares nebe tuir dalan parlamento-eletroniko ou e-parliament.

Atu atingi objetivu no missaun ba parlamento eletroniko. Parlamento Nacional hetan apoio husi entidades hanesan Parlamento CPLP hanesan Assembleia Republika Portugal, Camara dos Deputados Brasil, UNDP, Congresista Americano nebe lui husi ASIAN Foundation e Moos entidades Governo Australia, entidades sira nee maka fo apoio tomak ba iha processo desenvolvimento Tecnologia de Informação e Comunicação ou ICT ba Parlamento Nacional, Congresista Americano lui husi ASIAN Foundation fo apoio Servidores e Computadores ba utilização iha parte Biblioteca Parlamento Nacional iha tinan 2007 e ikus tinan 2012 fo tan  apoio ba acessu internet lui husi VSAT e equipamento redes ou network nian ba distribuisaun linha internet nebe implementa iha Parlamento Nacional, UNDP nebe halao moos Projetu iha Parlamento Nacional, ajuda iha parte desenvolvimento ICT lui husi apoio acessor ICT nian no Plano e Estratégia ICT nian atu bele banati tuir dalan ba processo e-parliament hahu husi 2007 e 2011 kontinua halao programa balun ba apoio sistema Asset e ba moos Transkrisaun ba apoio processu parlamentares.

Parlamento Nacional Rasiik moos lui husi nia orsamento rasiik, hahu husi tinan 2008 to iha 2012 nee investe ona iha area desenvolvimento ICT nian ho kompras equipamento informatika, equipamento sistema seguransa no komunikasaun nebe hahu husi tinan 2010, estabelese ona infra-estrutura servidores, computadores ba clientes e redes e apliksaun ba suporta nebe estabelese ba apoio servisus Parlamento Nacional.

kooperasaun:
kooperasaun estabele moos ho Pais Parlamento CPLP nian, hanesan Assembleia Republika Portugal www.parlamento.pt  e Camara dos Deputados Brasil, lui husi programa formasaun no visita estudo ba iha centro informatika hodi bele hetan experiencia no implementsaun sistema ICT nebe tuir dalan e-parliament nian.

Lui husi programa kooperasaun nebe estabelese ho entidades sira nee maka hahu husi tinan 2007 to iha 2012 ne’e, Secretariado – Geral do Parlamento Nacional, Divisaun Teknologia Informasaun e Komunikasaun ou DITIC hetan apoio no estabele projetu signifikante ba iha desenvolvimento TIK hahu husi parte infra-estrutura e moos sistema nebe implementa durante periodu ba implementasaun ba processu e-parliament.


Eng. Abilio Bernardo Caldas


Seda Mak INTRANET?


ARTIKEL NO.2/2012
Prepara husi: Eng Abilio Bernardo Caldas



INTERNET
Organizasaun, Institusaun, setor privado ka sociadade civil e seluk tan ida nebe maka la usa meios Internet iha nia fatin? Hanesan Institusaun boot nasaun nian, Parlamento, Governo, Tribunal Recurso e moos ba setor empresa publico e empresas privadas, Sociadades Civil e komunidades.
Tamba necessidades ba informasaun maka kria meios internet nebe ohin loron ita hotu konhese ida hakbesik mundo ne´e ho informasaun ida nebe la iha nia limites no meios komunikasaun ida ke fácil no lais tebes depende ba tecnologia nebe nia usa no capacidades ba linha internet iha fatin ida. Internet mosu iha era ou tempo Guerra fria iha tinan 1960 a 1970. Governo Norte-americano desenvolve sistema redes ida nebe liga computadores militares sira nian bele troka informasaun entre sira iha rede nebe estabelese maka ARPANET nebe ohin loron ita konhese Internet.
Definisaun Internet:
Definisaun Internet, Inter e Net, Interligasaun Redes ou hanesan redes nebe espalha ka ligasaun ba mundo tomak ou rede nível mundial nian, ida nebe hamosu interligasaun ho computadores utiliza protoco internet nian hanesan protocolo ba enderreso http e porta 80. Internet ohin loron sai dominante iha sector hotu hotu hanesan meios ba pesquisa nian nebe ohin loron lui husi Google engine ita bele hetan informasaun barak tebes. Iha Março 2007, fórum international Internet nian halo kompleto survey nebe fo sai resultado 16,9% populasaun mundial utiliza internet ou husi ema 1.1 bilhaun. Ohin Lui tia tinan 5, pupulasaun ba acesso Internet iha mundo aumenta lui tan no nebe hetan survey iha tinan 2007.

Internet serve ba saida:
Internet serve hanesan principais meios komunikasaun nebe inventa husi ema atu bele transmiti dados nebe ho distancia, serve hanesan fatin pesquisa no konsulta informasaun nebe entre ema individual ka grupo ou intitusaun ka nasaun bele partilha informasaun ba malun hanesan rede publico ou rede privado nebe lui husi protesaun sistema seguransa redes nian. Internet ohin loron serve no facilita tebes intitusaun ka nasaun ida atu bele halo moos publicidade ba nia institusaun no ni arai leui husi meios hanesan website, e serve moos transmiti informasaun no kontakto ba malu lui husi email hanesan moos protocolo ida husi internet rasiik ba porta 25 nian. Ho internet ita bele transmiti texto, fotos, vídeos halo ligasaun ho lian ou voice e vídeo ho ema nebe iha fatin seluk ou rai seluk.
INTRANET
Seda mak Intranet? Intranet hanesan rede lokal ida ou ita bele bolu hanesan pilar ida ho naran LAN ho lian Ingles (Local Area Network) nebe estebele lui husi protocol TCP IP, rede local ou rede nebe ho nia dimensaun la laun. Intranet ohin loron nia funsaun significante tebes ba iha institusaun, governo, empresas ka sociadade civil nebe estabele sira nia rede local rasik hodi sai hanesan fontes ba fasilita interligasaun computadores, laptops, printer, fahe files, vídeo e audio e sistema aplikasaun nebe instala iha sistema rede local nebe estabelece lui husi protocolo TCP IP e ba distribuisaun IP DHCP Dinamik e Statistik nebe bele kontrola husi server ida ka computador ida nebe sai hanesan central ba distribuisaun IP nian. 
Intranet serve ba saída?
Intranet serve ba funcionalidade intitusaun, Governo, empresas, Sociedade Civil, setor edukasaun, setor seguransa e defesa, lui husi meios intranet ita bele halo ona poupansa ba iha distribuisaun documento, ficheiros, vídeo e áudio ou texto ruma iha fatin ida deit atu bele partilha ba malu ou share ba malu fácil lui e poupa moos gastos ba orçamento hodi hola suratan ka CD mamuk, ou sistema nebe haketak husi redes ou exemplo hanesan funcionário ida hakarak hetan kontaktos nia chefes sira, funcionário ida nee bele tama iha aplikasaun intranet e bele pesquisa iha parte kontaktos nian, funcionamento intranet ita bele hamenus ona produsaun suratan barak barak e poupa mos tinta ba printer nian atu evita print document nebe la precisa kuando ita bele moos konsulta deit e tau iha ita nia computador nebe servisu ba. E bele sai sistematiku lui ba informasaun no dados nebe la iha burokratiko.
Intranet serve ba funcionamento gestaun ba dados nian iha server ida ka computador ida nebe bele fahe ba grupo, acesso ba intranet bele lui husi aplikasaun intranet nebe ho interface web nian ou lui husi protocolo http. Ou bele moos lui husi Login script nebe estabelese iha plataforma Microsoft nian, Active Directory.
 
Acesso ba intranet iha nia limitasaun ba acesso individual ka grupo nebe determina lui husi nível segurança nian nebe estabelese iha institusaun ida ka pessoal nebe maka sai hanesan controlador ba acesso intranet nebe lui husi usuário ou users e senha ka palavra-chave nebe defini husi ema nebe maka kaer hanesan administrador ba sistema intranet. Intranet bele moos hanesan fontes ba informasaun base nebe bele transmiti ba iha intranet lui husi protocolo ba rede internet nian hodi sai ba acesso externa nian ou WAN (Wide Area Network).
Arquitectura Intranet nian?
Arquitectura intranet básico nian maka bele usa servidor ka server ida hanesan fonte ba gestaun dados nian e bele moos usa ba aplikasaun intranet nian nebe desenvolve ho interface web nian e base dados bele moos iha server ida deit, nee so funciona ba institusaun ka entidades nebe la iha volume serviços ka dados nebe boot, maibe kuando institusaun nebe boot e iha orçamento nebe suficiente bele fahe arquitectura no sistema sira nee ba iha servidor ida idak nian, ohin loron komesa iha ona tecnologias nebe foun hanesan virtyal machine no cloud nebe halo servidor ka server ida deit bele simu arquitectura 2 ka 3 hanesan nee ho aplikasaun la hanesan. Intranet bele funciona ho arquitectura computador ida nebe iha kondisaun ba armazenamento dados, placa redes ou network card e hard disk nebe suficiente, memory nebe boot lui husi 2GB pelo menus, Processor Pentium 4 ba leten.

Intranet sei bele facilita tan utilizasaun ba protocolo komunikasaun nian hanesan protocol ba smtp ba email local nian laos deit ba meios protocolo http nian nebe usa ba acesso internet, iha intranet moo sita bele usa protocolo http hanesan local host ou so acesso web interface local deit. Geral lui plataforma ba acesso intranet feito husi servidor local ida e rede local ida hanesan ita temi tia ona iha introdusaun LAN nebe instala iha institusaun ida ka mesmo ema individual ida.
EXTRANET
Seda maka Extranet? Extranet hanesan extensaun husi intranet ou konjugasaun redes nebe husi intranet nian LAN ho WAN, husi rede local ba rede nebe exterior nian, nia funsaun hanesan ho intranet, intranet ita so bele acesso deit iha ita nia área, exemplo hanesan acesso iha institusaun ida. E acesso ba extrenat hanesan funsaun ida nebe estabelese rede WAN ou rede ba exterior ho objetivu katak dados no informasaun nebe hetan iha intranet bele moos acesso husi luir ho dalan ba acesso internet nian nebe defini lui husi moos nível acesso segurança nian hanesan bele usa deit protocolo http ou protocolo https ba acesso autenticadu ho username e palavra-chave. Hare ba nível de Seguransa iha parte extranet nian sei la hanesan ho intranet mesmu ke sai husi raiz ida deit e plataforma ida deit, maibe iha konfigurasaun sistema seguransa nebe halo diferente hanesan acesso ba estabelese rede interligasaun e moos acesso ba tama iha interfase dados no informasaun nian. Ho sistema extranet ohin loron, bele evita ona ita lori external hardisk ka disco seluk nebe ita grava husi intranet, tambá dados nebe ita hetan husi extranet hanesan moos dados nebe tau iha intranet. Lui husi extranet bele facilita tebes funcionários ka entidades ruma kuando halo viagen ba luir k aba tuir encontro ruma sira bele foti sira nia apresentasaun sira nee ka dados nebe precisa atu halo debates ka distribui ba ema seluk ou participantes sira iha seminário ruma ka reuniaun ruma.