Abilio Bernardo Caldas, Cs, MMSI
Titulo: E-Goverment Timor - Leste
Data Publicação: 24/9/2018
Chafe de Palavra: e-government: Futuro e-government.
Artigu ida nee, responsabilidade tomak husi hakerek nain Abílio Bernardo Caldas, hanesan moos técnico profissional ba iha area Tecnologia de Informação e Comunicação.
Titulo: E-Goverment Timor - Leste
Data Publicação: 24/9/2018
Chafe de Palavra: e-government: Futuro e-government.
Artigu ida nee, responsabilidade tomak husi hakerek nain Abílio Bernardo Caldas, hanesan moos técnico profissional ba iha area Tecnologia de Informação e Comunicação.
Koalia kona ba plano no implementasaun e-government ka governo eletrónico, hahu kedas iha komitmentu V Governo, Komitmento nebe mak hahu husi eis Primeiro Ministro Kay Rala Xanana Gusmão, ba desenvolvimento no implementasaun boa governansia lui husi meios tecnologias e-government, tuir mai ba iha Sestu VI Governo, hahu iha primeiro dia kedas Primeiro Ministro Dr. Rui de Araujo, deklara ba usa meios tecnologias hodi bele resolve kestaun lubuk ida iha sistema governo entre ministerial e moos ba sociadade no publico sira atu bele hetan informasaun no dadus no processo ba registo no hetan licensa nebe lalais lui husi meios e-government e moos partisipasaun eletronico. E continuasaun VIII Governo nebe lideradu husi Primeiro Ministro Taur Matan Ruak reafirma fila fali iha programa e orçamento OGE Privativa iha 2018, hodi hametin mos Agencia Nacional TIC Timor.
Introdusaun:
Introdusaun:
Saida mak E-Government ou Governo Eletrónico? tuir peritos sira balun katak, meios tecnologias no processo eletronicos nebe governo sira usa hodi bele halo gestaun ba administrasaun interna e moos ba sociedade e publico, lui husi meios ida nee hatudu ona transparansia no boa governansia ba iha processo tomak governo ida nian hodi hakbesik moos ba iha sociadade e populasaun em geral.
Governo Eletronico e inovasaun bele facilita significante oportunidade atu transforma administrasaun publico ba iha instrumento nebe desenvolvimento sustentavel. Governo Eletronico utilizasaun meios ICT e sistema integrado nebe prepara ba provisaun informasaun servisus publiko ba iha populasaun ou (e-cidadania e e-participasaun).
E-government ou Governo Eletrónico kontinua avansa iha tinan 17 nia laran (17 Years) hahu kedas husi dala uluk Nasaun Unidas nia avaliasaun ba governo eletrónico iha tinan 2001. Liu husi pesquisa 2018, destaka tendensia global positiva ba existensia e persistente iha diresaun nível alto sira ba desenvolvimento governo eletrónico. Iha pesquisa nebe halao husi Nasaun Unidas ba Desenvolvimento Economico e Social Affairs (DESA) nebe halao iha tinan 2017 e fo sai iha tinan 2018, iha edisaun ida ne´e Nasaun 40 iha pontuasaun aas tebes ou “Muito Alto”, ho valores E-Government Development Index (EGDI) iha 0,75 to 1,00, kompara ho nasaun 10 iha 2003 e nasaun 29 iha tinan 2016. Iha tinan 2014, nasaun hotu 193 hanesan membros estados partisipa iha Survey e responde perguntas sira nebe mak elabora husi Departamento ba Desenvolvimento Eocnimico e Social Affairs. EGDI Mundial, valor medio aumenta husi o,47 iha tinan 2014 ba 0,55 iha tinan 2018. Husi ne´e hatudo katak melhoramento e progresso iha sistema servisus públicos eletrónicos e on – line, Maibe husi sorin seluk ba progresso desenvolvimento e investimento bo´ot nebe mak halao husi nasaun sira, governo eletrónico e divisaun digital persiste husi 14 nasaun iha grupo kiik liu husi EGDI nebe mai husi nasaun africanos e pertense mos ba nasaun sira nebe mak menus desenvolvimento (Pesquisa E-Government 2018).
E-government ou Governo Eletrónico kontinua avansa iha tinan 17 nia laran (17 Years) hahu kedas husi dala uluk Nasaun Unidas nia avaliasaun ba governo eletrónico iha tinan 2001. Liu husi pesquisa 2018, destaka tendensia global positiva ba existensia e persistente iha diresaun nível alto sira ba desenvolvimento governo eletrónico. Iha pesquisa nebe halao husi Nasaun Unidas ba Desenvolvimento Economico e Social Affairs (DESA) nebe halao iha tinan 2017 e fo sai iha tinan 2018, iha edisaun ida ne´e Nasaun 40 iha pontuasaun aas tebes ou “Muito Alto”, ho valores E-Government Development Index (EGDI) iha 0,75 to 1,00, kompara ho nasaun 10 iha 2003 e nasaun 29 iha tinan 2016. Iha tinan 2014, nasaun hotu 193 hanesan membros estados partisipa iha Survey e responde perguntas sira nebe mak elabora husi Departamento ba Desenvolvimento Eocnimico e Social Affairs. EGDI Mundial, valor medio aumenta husi o,47 iha tinan 2014 ba 0,55 iha tinan 2018. Husi ne´e hatudo katak melhoramento e progresso iha sistema servisus públicos eletrónicos e on – line, Maibe husi sorin seluk ba progresso desenvolvimento e investimento bo´ot nebe mak halao husi nasaun sira, governo eletrónico e divisaun digital persiste husi 14 nasaun iha grupo kiik liu husi EGDI nebe mai husi nasaun africanos e pertense mos ba nasaun sira nebe mak menus desenvolvimento (Pesquisa E-Government 2018).
Lui husi meios tecnologias fo suporta ba e-government hodi fornese sistema integrado nebe sei fo benefisius ba iha administrasaun publika hodi bele halo atendimento no hakbesik lui tan ba cidadaun e publiku, hodi hamosu governo nebe ho transparansia no akontabilidade.
Ohin loron mundo global teknologias avansa lalais tebes hodi afeta moos ba iha desenvolvimento nacional, nasaun Timor Leste nebe mak foin ukun aan iha tinan 16 nia laran, hahu kedas opta sistema demokrasia nebe livre tebes ba opsaun usa meios teknologias, mesmu sei enfrenta frakesa nebe boot ba lei nebe mak regula meios teknologias rasiik iha sistema eletroniko governo.
Servisu nebe e-government bele estabelese hanesan tuir mai nee:
- Governo ho Governo (Government to Government G2G), Governo ho Negocios (Government to Business G2B), Governo ho Consumidor (Government to Consumer G2C), Governo ho Cidadania (Government to Citizen).
Lui husi meios e-government bele uniforma no hamenos ona tempo no gastus:
- Hamenos usa sistema manual e hamenos suratan ou paper less, reduz tinteiros impressoras iha servisu administrasaun publiku.
- Habadak tempo ba processu dokumentos ka registo administrativa no processo documentos oficias ba cidadania e publiku.
- Ligasaun entre ministerial no linhas koordenasaun nebe assegura lui husi meios uniforma sistema integradu iha entidades governo.
- Hamosu Kontrolo nebe efikasia, e tranparansia e akontabilidade ba publiko.
- Lui husi meios e-government, bele habelar programa no actividades governo nian ba cidadaun.
Progresso desenvolvimento E-government ou Governo eletronico iha Asia ano 2018:

Progresso desenvolvimento E-government ou Governo eletronico iha Asia ano 2018:

Source: http://www.worldgovernmentsummit.org
Husi Nasaun sira menus desenvolvidos,
Bangladesh aas liu iha desenvolvimento governo eletroniko ho alkansa Iniciativa
Digital iha Bangladesh, konhesidu mos ho “Bangladesh Digital 2021.
Melhor implementador e-government tuir dadus nebe produs husi Nações Unidas ba e-government survey report 2018 hatudu iha tabela:
Timor Leste iha tabela ida nee iha Medio 0.3816 EGDI, konsege hakat lui nasaun 7 iha Asia. Iha tinan 2018.
Tuir dados pesquisa nebe mak tinan rua dala ida fo sai e publika ba publico halao husi Nasoes Unidas - DESA hatudu katak nasaun Timor - Leste iha mos progresso signatifo mesmu ke iha rank nebe ikus liu iha Asia Pacifico.
Saida mak nasaun Timor - Leste precisa atu kumpri e alkansa ba periodo naruk nian ba plano estratigico 2030 transformadora ba desenvolvimento sustentavel, tecnologias precisa usa ho forma inovadora atu garantia ba objetivos desenvolvimento sustentavel nebe mak sei alkansa.
Tuir dados pesquisa nebe mak tinan rua dala ida fo sai e publika ba publico halao husi Nasoes Unidas - DESA hatudu katak nasaun Timor - Leste iha mos progresso signatifo mesmu ke iha rank nebe ikus liu iha Asia Pacifico.
Saida mak nasaun Timor - Leste precisa atu kumpri e alkansa ba periodo naruk nian ba plano estratigico 2030 transformadora ba desenvolvimento sustentavel, tecnologias precisa usa ho forma inovadora atu garantia ba objetivos desenvolvimento sustentavel nebe mak sei alkansa.
Observasaun:
Meibe tuir observasaun nebe mak hau observa katak, hare ba Plano Nacional Tecnologia de Informasaun e Comunikasaun nebe mak V Governo anterior trasa tia ona desde 2012, kaduka hela seidauk avansa, precisa halo revisaun ba decreto lei nebe focu ba implementação e-government ou governo digital e haforsa Plano Integrado ba lalaok e-government nebe mak precisa tebes atu implementa hanesan tuir mai nee:
Legislasaun E-Government:
- Precisa kria Decreto Lei ida nebe mak regula ba top domain level tl, gov.tl
- Precisa Kria Lei ka Decreto Lei ida nebe mak regula kona ba e-government rasiik
- Precisa Kria Lei ka Decreto Lei ida nebe mak regula kona ba Law on Electronic Billing, pagamento via eletronico, hodi protege konsumidores sira e negocios sira nebe mak selu taxa lui husi sistema pagamento via eletronico.
- Precisa Kria Decreto Lei ida nebe mak regula kona ba Law on Public Administration Structure, hodi bele halo obrigatoriamente administrasaun publico halo atendimento ba cidadania ka publiko lui husi meios e-government, desenvolve no implementa padraun e-government ou uniformaliza sistema eletroniko.
- Decreto lei nebe mak regula ba padraun abertura sistema informasaun iha Administrasaun Publika. Konsidera hanesan paso fundamental ba kontrola integridade documentos oficias bele publika ba publico atu bele hetan acesso nebe legal.
- Decreto lei nebe mak regula ba documento eletrónico administrativa nian. Atu regula lolos acesso e usa documentos eletroniko administrasaun.
- Decreto lei nebe mak regula ba documento eletrónico administrativa nian. Atu regula lolos acesso e usa documentos eletroniko administrasaun.
- Decreto Lei ba Protesaun Dados e Informasaun, Seidauk iha decreto lei nebe mak regula lolos lalaok protesaun dados no informasaun administrasaun publico e moos entidades seluk.
- Decreto Lei nebe mak legalisa atualizasaun assinatura digital, importantes tebes atu bele kontrolo ba legalidade documentos nebe mak usa assinatura digital.
Atu halo susessu ba implementasaun e-government precisa iha decreto lei nebe mak forte hodi bele assegura e-government sai kredibilidade e seguro. Se kuando lei sira nee mak la hamosu uluk mak aban bain rua sei hamosu iregularidade ba iha transasaun meios tecnologias nebe bele usa sala e bele afeta ba funsionalidade administrasaun publika e hamosu konfusaun boot ba konfiansa no integridade acesso cidadania e publico.
Laos buat ida ke fasil iha tempo tinan rua nia laran atu halo remata no halo sucessu ba implementasaun sistema integradu nebe bolu e-government, tamba laos hare deit ba parte tecnologias maibe hare moos ba parte lubuk ida hanesan tuir mai nee:
1.Prepara e-government atu apoio transformasaun iha diresaun e sociedade nebe sustentaveis e resilientes
2. Estabelese Comite Nacional ba Tecnologia de Informação e Comunicação, hodi halo levantamento nebe profundo ba implementação e-government. Tuir plano nacional TIC. Fahe kompetensias nebe lolos ba entidades ka entre ministerial nebe mak bele gere plano ida nee.
2. Estabelese Comite Nacional ba Tecnologia de Informação e Comunicação, hodi halo levantamento nebe profundo ba implementação e-government. Tuir plano nacional TIC. Fahe kompetensias nebe lolos ba entidades ka entre ministerial nebe mak bele gere plano ida nee.
3. Hadia no Desenvolve Infrastrutura meios tecnologias iha setor entre ministerial.
4. Desenvolve no Implementa Data Center unika ba Estado Timor Leste, hodi bele assegura no fo protesaun ba acesso unika, poupasan unika ba investimento sentral ida duke kada ministerial ida iha nia data center rasik.
5. Meios Telecomunikasaun nebe Governo opta hodi sai central distribuisaun linha internet, lui husi meios fibra optica sei fo solusaun nebe unika ba transasaun data e interkoneksaun informasaun.
6. Reforma Administrativa, atu adapta no opta meios e-government, lui husi kapasitasaun no assegura rekursu humanos nebe sufisiente atu bele gere didiak implementasaun e-government.
7. Government Network Management Center (CEGER), Equipa Unika Nasional ba konrtola Centro Gestão de Rede Nacional, hodi bele assegura funcionalidade no protesaun ba rede nacional fibra optica, acesso linha internet.
8. Kontinue hadia qualidade ba desenvolvimento infrastrutura basico Tecnologia de Informasaun e Komunikasaun iha teritorio tomak.
9. Reforsa qualidade e prestasaun servisus iha setor Telecomunikasaun nebe ho investimentu integradu.
8. Kontinue hadia qualidade ba desenvolvimento infrastrutura basico Tecnologia de Informasaun e Komunikasaun iha teritorio tomak.
9. Reforsa qualidade e prestasaun servisus iha setor Telecomunikasaun nebe ho investimentu integradu.
Uniformalizasaun no meios teknologias nebe mak governo bele opta ba desenvolvimento sistema integrado no portal corporativo? Assunto ida nee sai moos pilar importante atu iha plano nacional TIC, tengki estabelese no opta decisaun no estrategia nebe adekuado hodi buka meios tecnologias nebe mak protege ambiente (tenologia verde), uniforma sistema nebe mak ho kusto nebe kiik, se kuando strategia nebe mak opta sala ba e-government sei hasai gastus ida ke boot tebes hanesan exemplo ida ba gastus implementasaun portal transprancia. e-procurement, portal do governo e moos portal aplikasaun gestaun financeira do estado (GRP ou free Balance). Iha plano nacional TIC, Governo diak lui hanoin ona no trasa ona levantamento nebe adekuado ba usa software livre hanesan meios ida nebe hodi hakiik gastus ba desenvolvimento sistema ka aplicasoes nebe sei involve hola licenças ka selu anual fee no servisu manutensauun ba sistema sira nebe karun tebes e licenças ba base dados hanesan Microsoft SQL Server ka Oracle nebe kada tinan folin sae nafatin. Ho Sofware livre governo no estado ida nee bele halo ona poupansa nebe boot tebes, exemplo sucesso boot iha mundo mak implementasaun e-government ho software livre hanesan pais: Brasil, Finlandia e Norwegia. Brasil hamosu portal corporativo nebe sai hanesan examplar ba mundo usa meios software livre nebe fasil atu desenvolve no formato nebe preparado atu implementa hanesan padraun ba entidades governo tomak e moos portal publico e cidadania.
Atu halo sucessu ba e-government, lui husi plano nacional TIC:
1. Haforsa edukasaun TIC nebe usa meios tecnologias educatifu ba iha setor edukasaun tomak
2. kapasita rekursu ba desenvolvimento no inovasaun tecnologias iha Timor Leste, hodi bele fo kbiit ba foin sae sira no setor seluk hodi bele buka moos solusaun ba desenvolvimento no implementasaun e-government nebe integrado.
4. Uniforma padraun portal corporativo e-government ba ministerio no entidades tomak sai hanesan formato uniko. Mais facil atu kontrolo no sai efikasia no efisiensia lui. uniforma portal informasaun ba camara municipio sira, inklui moos distritos seluk nebe mak seidauk sai municipios. hamosu centro informasaun iha subdistrito no sucos sira to iha aldeis. Portal atendimento Publico, Portal Cidadania, Portal Participação ect.
5. Infrastrutura nebe integrado no sai padraun nebe definitifu ba ministerio tomak, atu evita dupla implementasaun infratrutura exemplo implementasaun fibra optica.
6. Meios Telecomunikasaun nebe Governo opta hodi sai central distribuisaun linha internet, luis husi meios fibra optica sei fo solusaun nebe unika ba transasaun data e interkoneksaun informasaun.
7. Government Network Management Center (CEGER), Equipa Nasional ba kontrola Centro Gestão de Rede Nacional, hodi bele assegura funcionalidade no protesaun ba rede nacional fibra optica, acesso linha internet.
8. Desenvolve no Implementa Data Center unika ba Estado Timor - Leste, hodi bele assegura no fo protesaun ba asessu unika, poupansa unika ba investimento central ida doke kada ministerial ida iha nia data center rasiik.
9. Plano ba hamenos no implementa cloud computing, hodi bele hamenos dadaun ona recurso ba equipamento hanesan komputadores.
10. Precisa Governo opta ba Auditoria nebe mak usa plataforma COBIT5 ba Auditoria Governancia TIC nian. Hodi halo Kontrolo, Avaliasaun no Rekomendasaun ba solusaun preventiva.
Timor - Leste hakat ba pasu nebe mak positifa tebes kompara ho nasaun seluk em termos ba desenvolvimento meius Tecnologias iha parte governo, precisa haforsa tan iha setor sira seluk hanesan setor edukasaun, setor komersiu e negosio, acesso cidadaun no publico hodi bele hakat moos ba processu e-democracia, hanesan processu eleisaun eletronika nebe seguro no kredible, facil atu kontrolo. kontribuisaun setor telecomunikasaun precisa aumenta ba iha desenvolvimento linhas acesso internet nebe mak brato ba cidadaun ou konsumidores sira iha teritorio laran tomak. Sistemas lubuk ida nebe maka governo hahu implmenta no atu implementa iha tempo badak hanesan integridade nasional: e-passport e e-bi (Bilhete Identidade), plano implementasaun e-sim (Sistema Integrado Carta Condusaun).
Espera katak lui husi artigu ida nee bele moos kontribui ba hanoin balun nebe precisa atu tetu didiak ba desenvolvimento no implementasaun e-government nebe sucesso ba iha futuro. Tempo oportuno tebes ba profissionais Tecnologias no inovadores sira nebe mak interesentes ba iha area TIC, precisa atu haforsa comunidade desenvolvimento no inovadores nebe bele kontribui no fo solusaun ba iha estado no governo atu bele usa meios tecnologias usa rekursu timor oan no gerasaun foun sai hanesan plataforma ba iha kontribusaun implementador laos deit ba iha e-government maibe ba moos meios seluk hanesan hamosu, habelar no hariku informasaun lui husi meios teknologias. kontinua nafatin fahe konhesimentu lui husi setor edukasaun. Hamutuk ita bele no la ba oin hodi kontribui ba pasu signifikante ba desenvolvimento setor TIC iha Timor - Leste.
Referencia:
1. https://pt.wikipedia.org/wiki/Governo_eletrônico
2.https://publicadministration.un.org/egovkb/portals/egovkb/documents/un/2018-survey/e-government%20survey%202018_final%20for%20web.pdf
3.http://timor-leste.gov.tl/wp-content/uploads/2012/02/Plano-Estrategico-de-Desenvolvimento_PT1.pdf
1. https://pt.wikipedia.org/wiki/Governo_eletrônico
2.https://publicadministration.un.org/egovkb/portals/egovkb/documents/un/2018-survey/e-government%20survey%202018_final%20for%20web.pdf
3.http://timor-leste.gov.tl/wp-content/uploads/2012/02/Plano-Estrategico-de-Desenvolvimento_PT1.pdf
Abraço forte ba le nain sira.
Abilio Bernardo Caldas, Cs, MMSI
No comments:
Post a Comment